Guðlaugur Þór Þórðarson, umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra, skipaði starfshóp í október 2022 í samráði við matvælaráðherra, til að leggja til nýtt fyrirkomulag að eftirliti með hollustuháttum og mengunarvörnum og matvælum. Mat starfshópurinn svo að þörf væri á gagngerum breytingum á fyrirkomulagi eftirlits með hollustuháttum og mengunarháttum og matvælaeftirliti.
Starfshópurinn var skipaður þeim Ármanni Kr. Ólafssyni formanni, Gunnari Alexander Ólafssyni, sérfræðingi og Sigríði Gísladóttir dýralækni og komust þau eftir rýni á skýrslum og viðtölum við fulltrúa stofnana og atvinnulífs að þeirri niðurstöðu að þörf sé á gagngerum breytingum á fyrirkomulagi eftirlits.
Í dag er yfirstjórn þessara málaflokka hjá umhverfis-, orku- og loftslagsráðuneytinu og matvælaráðuneytinu. Meginábyrgð á framkvæmd og samræmingu eftirlits er hjá Umhverfisstofnun og Matvælastofnun, en dagleg framkvæmd eftirlitsins að verulegum hluta í höndum heilbrigðiseftirlits sveitarfélaga. Um er því að ræða samspil alls ellefu stofnana á tveimur stjórnsýslustigum ríkis og sveitarfélaga þar sem m.a. reynir á innleiðingu og framkvæmd umfangsmikillar EES-löggjafar.
Þær úrbætur sem áður hafa verið gerðar verið á fyrirkomulagi eftirlits hafa, að mati hópsins, einkennst af bútasaumi og löngu tímabært að ráðist verði í heildstæða endurskoðun á núverandi kerfi. Ýmsir gallar séu á fyrirkomulagi og framkvæmd eftirlits eins og það er skipulagt í dag. Ósamræmi í framkvæmd sé of mikið, stjórnsýsla of flókin, það skorti yfirsýn og misbrestir kerfisins hafi neikvæð áhrif á atvinnulíf og samkeppnishæfni Íslands. Þá séu vannýtt tækifæri til skilvirkni, einföldunar og starfrænnar þróunar.
Við vinnu sína dró hópurinn upp þrjár sviðsmyndir sem fela í sér mismiklar breytingar:
- Að heilbrigðiseftirlitssvæðum verði fækkað
- Að matvælaeftirlit verði hjá einni stofnun, ásamt fækkun heilbrigðiseftirlitssvæða
- Að allt eftirlit verði hjá stofnunum ríkisins
Var það einróma niðurstaða starfshópsins að leggja til að færa allt eftirlit til stofnana ríkisins (sviðsmynd 3). Sú tillaga felur í sér tilfærslu verkefna milli stjórnsýslustiga, umfangsmiklar breytingar á lögum og stjórnvaldsfyrirmælum og verulega einföldun kerfisins, auk þess að hafa í för með sér betri þjónustu og minni kostnað. Telur hópurinn að með henni séu mestar líkur á að tryggja megi nauðsynlega samræmingu.
„Ég er ánægður með skýrsluna og þær tillögur um úrbætur sem starfshópurinn leggur til að ráðist verði í. Vandamál eftirlitsins liggur í flóknu kerfi þar sem ábyrgðin liggur ýmist hjá sveitarfélögum eða ríkinu. Hér er lagt til að straumlínulaga kerfið, fækka stofnunum um níu og láta ábyrgðina á málflokknum liggja hjá ríkinu. Það er því góður samhljómur milli þessara tillagna og þeirra skýrslna sem áður hafa verið gefnar út um málefni heilbrigðiseftirlita. Einnig er mikilvægt að hópurinn átti í góðu samráði og samtali við alla hagaðila í vinnunni. Ljóst er að hér er um málefni sveitarfélaganna að ræða að stórum hluta og þess vegna hef ég farið yfir helstu niðurstöður á haustfundum landshlutasamtakanna undanfarnar vikur því við munum ekkert gera án þeirra aðkomu. Það er hins vegar ljóst að við getum ekki skrifað alltaf nýjar skýrslur með sömu niðurstöðunni. Við verðum að leggjast yfir málin, taka samtalið og gera nauðsynlegar og tímabærar breytingar á fyrirkomulagi eftirlitsins,“ segir Guðlaugur Þór Þórðarson, umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra.